नेपाल
एकिकरण भन्दा
पहिले बाइसे-चौबिसे
आदि राज्यहरुमा
हिन्दु, बौद्ध
धर्मालम्बी थिए । प्रत्येक राज्यमा
आफ्नै किसिमको
कानुनी व्यवस्था,
संस्कृति रहि
आएको थियो
। एकिकरण
पश्चात नेपाल
स्थिर राज्यको
रुपमा प्रतिष्ठित
भयो ।
त्यसपछि पूर्व
मेचीदेखि पश्चिम
महाकालीसम्म एउटै किसिमको राष्ट्र भाषा
र प्रशासनको
अनुभव गरी
श्री ५
पृथ्वीनारायण शाह र वहाँका उत्तराधिकारीहरुद्वारा
सम्पूर्ण अधिराज्यलाई
पौराणिक नेपाल
नाउ दिए
।
नेपालका
बहुसंख्यक जनताद्वारा बोलिने नेपाली भाषालाई
नै सरकारी
कामकाजको भाषा
बनाइयो ।
राष्ट्र भाषाको
रुपमा स्थापित
गरिएको र
भारतवर्षमा व्यापक देवनागरी लिपीलाई नै
सरकारी लिपी
बनाइयो । त्यसैलाई
व्यवहारमा ल्याउदा नेपाल भित्र बोलिने
एक सय
भन्दा बढी
भाषाहरु मध्ये
पनि आज
नेपाली भाषा
जनको बोलिने
र बुझ्ने
भाषा बनेको
छ ।
अंग्रेजी
शासनपछि स्वतन्त्रता
कारण भारतले
त्रिमाणा फर्मुला
अपनाएर प्रत्येक
राज्यको आफ्नो
भाषा र
राष्ट्र भाषा
हिन्दी र
सरकारी लेखपढको
भाषा अंग्रेजीबाट
काम चलाउनु
परेको थियो
। तर
नेपालमा व्यवहारमा
स्थानीय भाषा
र सरकारी
कामकाजमा नेपाली
भाषाको आवश्यकता
पर्ने भएपनि
राष्ट्र भाषा
नेपालीबाट मात्रै पनि काम चल्ने
स्थिति रह्यो
। त्यसकारण
नेपालमा बोलिने
भाषाहरुमा भोटे, नेवारी, थकाली, राइ,
लिम्बु आदि
समुदायको भाषालाई
चाइनिज, तिब्बती
अर्थात हिमाली
भाषाको नाम
दिइएको र
बहुसंख्यक नागरिकहरुको बोल्ने भाषाहरु भोजपुरी,
मैथिली, अवधी,
डोटेली, थारु,
जुमसी आदि
भाषाहरुलाई भारोपेली भाषा अन्तर्गत राखिएको
छ ।
र यो
भाषा बहुसंख्यक
जनताहरुबाट बोलिने भाषा भएकाले पनि
यसको विस्तार
हुन सक्छ
। त्यसमा
पनि नेपाली
विद्धानहरुले राष्ट्र भाषा नेपालीमा उत्कृष्ट
रचनाहरु, पत्रपत्रिका,
पुस्तकहरु प्रकाशन गरि दिएकाले नेपाली
भाषा आज
राष्ट्र भाषा
मात्र नभै
आम जनताको
प्रिय भाषा
बनिसकेको छ
।
एक
समय हिन्दी
भाषालाई पक्की
भाषा र
नेपाली भाषालाई
कच्ची भाषा
भन्ने चलन
पनि थियो
। तर
वर्तमान नेपाली
भाषा पनि
हिन्दी भाषा
भन्दा साहित्य
रचनाहरु समेतमा
कम छैन
। यसकारण
अब कच्ची
र पक्की
भन्ने द्विविधात्मक
संज्ञा रहेन
। तैपनि
भाषा नविकरणको
नाममा केही
व्यक्तिहरुले भाषालाई बिगार्ने दुष्प्रयास पनि
गर्न छोडेका
छैनन् ।
सायद यस्तै
गरी भाषा
बिग्रन लागेको
तर्फ नेपालका
विशेषज्ञहरुको विरोधमा नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानबाट
छापिएका शब्दकोषलाई
फिर्ता लिनु
परेको छ
।
माथी
उल्लेखित भारोपेली
भाषाकी जननी
संस्कृत भाषा
रहेको र
संस्कृतका आदि विद्वानहरुले संस्कृत भाषाको
सिद्धान्त र मार्गदर्शन गरिसकेका छन्
। अब
केही व्यक्तिहरु
आफ्नो विद्धता
दर्शाउन अवैज्ञानिक
रुपले प्रचलित
नियम भंग
गरी आफ्नो
विचार लाद्न
चाहन्छन् ।
जसले उन्नतिको
ठाउँमा भाषाको
अवसान गराउछ
।
नेपालमा
प्रचलित अरु
भाषाहरुको कुरा छोडौं केवल आफ्नो
स्थानीय भाषा
डोटेली भाषा
परिवारको कुरा
गरौं ।
सुदूरपश्चिममा बोलिने भाषाहरुमा ‘अ-यो,
ग-यो’
जस्ता केही
सामान्य विभेद
भए पनि
सबै भाषाहरु
भारोपेली भाषा
अन्तराात हुनाले
परम्परागत सम्बाद गर्दा आ–आफ्नो
भाषामा कुरा
गरे पनि
दुबै थरीले
बुझ्न सक्छन्
। र
लिपी सबैको
देवनागरी नै
हो ।
हालका
दिनहरुमा भाषाप्रेमीहरुले
यस डोटेली
भाषा परिवारका
भाषाहरुमा पनि विभिन्न उत्कृष्ट पुस्तकहरु
लेखी प्रकाशित
भइ सकेका
छन् ।
शब्दकोषसमेत प्रकाशित भइसकेको छ । केही पत्रपत्रिकाहरु
पनि प्रकाशित
छन् ।
तर भाषा
लेखनको स्थिरता
हुन नपाउँदै
एउटा प्रतिष्ठित
डोटेली भाषाका
मासिक पत्रिकाले
केही व्यक्तिहरुका
लहलहैमा स्थानीय
भाषालाई अंग्रेजीको
रोमन जस्तै
शैलीमा लेख्ने
पढ्ने कथित
प्रयास भइरहेको
छ ।
यसबाट भाषालाई
केही अवरोध
आएपनि यो
खेलवाड विद्धान
सम्पादक महोदयको
लागि उपहास
हुन सक्ने
कुरा बुझी
मान्यता विपरीत
भाषा बिगार्ने
काम नहोस
भन्ने आसय
छ ।
अन्तमा
देवोक्ती छ,
‘मातृभाषा, मातृसंस्कृति र मातृभूमि,
यी तीन
देवीहरु कल्याणकारी
हुन ।’
इति !!