धर्म के हो ?

संसारमा अनेकौं धर्महरु प्रचलित रहेका छन् र सबै धर्महरुका आ–आफ्ना किसिमका रितीरिवाजहरु कायम छन्। ऋग्वेदमा लेखिएको छ “एक सद् विप्रा वहुधा वदन्ति” अर्थात एउटै ईश्वरलाई विद्धानहरु अनेक नामले सम्बोधन गर्दछन्। तर अनेक नामले सम्बोधन मात्र होईन आराधनाको परिपाटी भिन्न–भिन्न रहेकोले एउटा फिल्मी गीतकारले लेखेका छन्ः–

“ए पाप है क्या, ए पुण्य है क्या 

रितों पर धर्म कि मुहर है !”

अर्थात रिती (चलन)हरुलाई धार्मिक स्वीकृति हुनु नै पाप पुण्यको परिभाषा बन्न पुगेको छ । यसै चलन रीतका कारण कुनै धर्ममा धर्म भनिए पनि अर्को धर्ममा त्यो विषय पाप पनि हुन सक्छ । तर सृष्टिकालदेखि प्रचलित हिन्दु धर्मका व्यवस्थापक महर्षि व्यासको कथन छ:–

“अष्टादश पुराणेषु व्यासस्य वचन द्वयम् ।

परोपकार पुण्याय पापाय परपीडनम् ।।”

अर्थात अठार पुराणका रचयिता श्री व्यासको कथन छ, ‘परोपकार नैं पुण्य हो र परपीडन नै पाप हो ।’

तेस्रा महारथी विरुद्ध मोर्चा

वर्तमान नेपाली राजनीति क्षेत्रमा तीन जना महारथीहरु देखा परेका छन् । ति हुन् , १) प्रधानमन्त्री खड्गप्रसाद शर्मा ओली, २) माओवादी केन्द्र अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल 'प्रचण्ड' र ३) वर्तमान काँग्रेस सभापति शेरबहादुर देउवा । सत्तावाला कुर्सीको मोह यस्तो हुनेरहेछ की एक समयका प्रबल विरोधी देउवा र प्रचण्डले सत्ता साझेदारीको लागि गठबन्धन बनाइ प्रधानमन्त्री ओलीलाई पदच्यूत गरि आफूहरु सत्तासीन हुने प्रयत्नमा लागिरहनु भएको छ । तर कतिपय विश्लेषकहरु भन्दछन, ओली सरकारले असहाय बृद्ध भत्ता बढाएको र कर्मचारीहरुको तलब बृद्धि सहित राम्रो बजेट प्रस्तुत गरेकोले वहाँको लोकप्रियतामा हुन लागेको बृद्धिले डराएर नेका र माओवादीहरुले गठबन्धन बनाएको हो । 

आम जनतालाई भने श्री तुलसीकृत रामायणको यो चौपाई जस्तै ‘कोउ नृप हो हि हमे का हानी, चोरी छाडी अब होइ की रानी ।’ अर्थात कुनै शासक भए पनि आम जनतालाई केही फरक पर्ने छैन । किनकी उपरोक्त तीनवटै महारथीहरुको शासनकाल नेपाली जनताले भोगिसकेका छन् । तर यस गठबन्धनमा दुई वटा राजनीतिक शक्ति नेपाली काँग्रेस र माओवादी केन्द्र मध्ये यस गठनबन्धले कसलाई फाइदा हुनसक्छ भने आम जनतामा जुन अड्कल चलिरहेको छ यस सम्बन्धमा धेरैको मत छ कि हुन त दुबै महारथी पुष्पकमल दाहाल 'प्रचण्ड' र शेरबहादुर देउवा, दुबै नेताहरु महाधुरन्धर राजनीतिक खेलाडी हुनुहुन्छ । तैपनि प्रचण्डले गृहयुद्ध छोडी बहुदलीय संसदीय व्यवस्था स्वीकार गरे देखि नै आफ्नो प्रभाव कायम राखी आउनु भएको छ । वहाँको चतुरताको अगाडी वहाँका कुनै साथीहरुको पनि केही चलेन । उदाहरणार्थ वहाँ सशस्त्र द्वन्द्वकालदेखि अहिलेसम्म माओवादी अध्यक्ष पदमा पदासिन हुनुहुन्छ । जोरी खोज्नेहरु बाहिरिएर शक्ति संचयको खोजमा हिडिरहेका छन् । सशस्त्र युद्धबाट संसदीय व्यवस्थामा ससम्मान जानु सानो कुरा होइन । त्यति मात्र नभइ सशस्त्र द्वन्द्वमा अकारण हजारौं नेपालीहरुको अकाल मृत्यु भए पनि वहाँले प्रथम संविधानसभा चुनावमा अरु दल भन्दा आफ्नो दललाई बढी सिट दिलाई सरकार बनाउन समेत सफल हुनु भयो । तर सरकारी सेनापति हात हाल्ने जल्दबाजीले मात्र बहाँले सरकारबाट हट्नु परे जस्तो लाग्दछ । र दोस्रो आम चुनावमा एमाले पार्टीले सरकार बनाए पनि आफ्नो प्रभाव कायम राख्दै आफ्ना दलका सदस्यहरुलाई उपराष्ट्रपति तथा सभामुखमा स्थापित गर्न सफल हुनु भयो । मन्त्रीमण्डलमा महत्वपूर्ण मन्त्रीहरु आफ्ना दलका सदस्यहरुलाई उपप्रधानमन्त्री सहित धेरै मन्त्रीहरु बनाउन पनि सफल हुनु भयो ।

भानु जयन्ति र सामयीक साहित्य सृजना

पाश्चात्य साहित्य र अन्य भाषाका साहित्यको कुरा होईन, सँस्कृत साहित्यमा पनि आदिकवि वाल्मीकी ऋषी तथा महर्षी द्धैपायन वेदव्यास एवं आफ्ना समयका महाकवी कालीदास, माघ, भारवी, भवभुति आदि पनि प्रख्यात स्रष्टाहरु हुन । तर भारतमा सँस्कृत भाषाको स्थान हिन्दीले लिएर व्यापक भई सकेपछि महाकवि सन्त तुलसी दास जुन सँस्कृतका पनि धुरन्धर विद्धान थिए । जस्तो की तुलसीकृत रामायणमा लेखिएका उनका सँस्कृत रचनाहरु सँस्कृत साहित्यका अनुपम रचनाहरु छन् । यस्ता सँस्कृतका विद्धानले हिन्दीको व्यापकता बुझेर सँस्कृतमा नलेखी सर्वसाधारणले बुझ्ने गरि हिन्दी (अवधी) भाषामा रामायणको रचना गरेर भने ‘स्वान्त सुखाय तुलसी रघुनाथ गाथा भाषा निवन्ध मति मंजुलमा तनोती’ यस प्रकार उनले सँस्कृत नलेखी सामयिक हिन्दी भाषामा लेखी श्री राम कथालाई विशाल ग्रन्थको रुपमा प्रस्तुत गरी व्यापक तुल्याए ।

हिन्दी भाषाका प्रसिद्ध साहित्यकारहरु धेरै छन् । जसमा आफुले जानेबुझे अनुसार अयोध्या सिंह उपाध्याय ‘हरि औध’को प्रीय प्रवाश नामक रचना ग्रन्थ अनुपम रहेको छ । यसै प्रकार अज्ञेयको ‘शेखर एक जीवनी’ नामक रचनाका पंक्तिहरुको अर्थ दुई पल्ट पढ्नुपर्ने हुन्छ । अन्य प्रख्यात कवि साहित्यकारहरुमा सुमत्रिानन्दन पन्त, महादेवी वर्मा, जयशंकर प्रसाद, भगवती चरण वर्मा, मुन्सी प्रेम चन्द, रामचरी सिंह दिवाकर , निराला आदि पनि कालजयी साहित्यका रचनकार हुन् । तर सन्त तुलसी दासको तुलसी रामायण जस्तो विशाल ग्रन्थ अरु कसैको देखिएन ।

सुदूरपश्चिममा साहित्य, संगीत र कला

नितिशास्त्रमा लेखिएको छ :–

साहित्य संगीत कला बिहीन ।

साक्षात पशु पुच्छ विषाण हिन ।।

अर्थात साहित्य, संगीत र कलाबिहीन मनुष्य पुच्छर र सिङ्ग नभएको पशु तुल्य हो । तर सुपमा कला भारत वर्षको कुनै क्षेत्र भन्दा पछाडी थिएन भन्ने कुरा तात्कालिन मुर्ती, शिलालेख तथा चित्रकारीताहरुबाट देख्न सकिन्छ । कला सर्वाधिक प्राचीन अवशेषहरुमा ‘पश्चिम नेपालको मूर्ती तथा वास्तुकला’ नामक श्री डिल्लीराज शर्माद्वारा लिखित एवं नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानद्वारा प्रकाशित पुस्तकमा हेर्न पाईन्छ र बैतडी देवल हाटका शिव मन्दिरहरुका भित्री भागहरुमा निर्मित चित्रहरु भारतका प्रसिद्ध अजन्ता एलोराका चित्रहरु भन्दा कम छैनन् भन्नु अत्युक्ति नहोला ।

यसै प्रकार साहित्यको कुरा गर्दा सुपमा लोक साहित्य जुन श्रुती परम्परामा आधारित थियो । आधुनिक साहित्यको प्रचारप्रसार भन्दा पहिले लोक नृत्य, लोकगीत र जन्मोत्सव व्रतवन्ध विवाह आदि समारोहहरुमा गाईने फाग आदिको दरवेडी तथा गौरा आदि पर्वोत्सवहरुमा गाईने ढव (लय) सुने पछि  कसको मन प्रसन्न मोहित नहोला ? तर छुटफुट र लोकगीतहरुको लिपीवद्ध प्रकाशन गरिए पनि एक जना दिवगंत डा.जयराज पन्तजीले एउटा क्षेत्रको लोकगीत संग्रह लिपीवद्ध प्रकाशन गर्नु भएको बाहेक बाँकी सुपको लोक गीतहरुको सम्पूर्ण लिपीवद्ध र प्रकाशन हुन सकेको देखिएन ।