सुदूरपश्चिम र समाज

वर्तमान नेपाल राष्ट्रको पश्चिमी भूभाग जसलाई सुदूरपश्चिम विकास क्षेत्रका नामले परिचय गराइन्छ, यसै क्षेत्रभित्र पौराणिक ‘मानसखण्ड’ क्षेत्रको  पूर्वि भूभाग पनि समावेश रहेको छ । यस विषयमा स्कन्दपुराणको मानसखण्डमा यो श्लोक प्रचलित रहेको छ; 

नन्दपर्वत मारभ्य यावत काकगिरी स्मृत ।

तावद्वै मानसखण्ड ख्यायते मुनिसन्तम ।।

अर्थातः नन्द पर्वतबाट काकगिरीसम्मको क्षेत्र मानसखण्ड हो । काकगिरी कर्णाली नदी निकट पर्दछ, भनि यसै मानसखण्ड पुस्कतमा उल्लेख गरिएकोछ । 

नेपालमा १२५ जातजाती र १२३ भाषा बोलिने गर्दछन भने सरकारी आकडाहरु बताउँछन । बर्तमान नेपाली राजनीतिज्ञ मध्ये केहीको विकृत राजनीतिअनुसार हरेक जातजातीलाई अलग-अलग राज्यमा कायम गर्ने हो भने एक-एक टुक्रा जमिन पनि भागमा पर्ने छैन । अतएब जातीय राज्यको कल्पना देशलाई खण्डित गर्ने काम मात्र हो । यस सुदूरपश्चिमलाई पौराणिक कालमा उत्तर कुरु र पश्चिम कत्यूरी राम्राज्य अन्तरगत तथा जुम्ली खस चल्लमल्ल साम्राज्यअन्तरगत रही तत्पश्चात अछाम, बझाङ, डोटी आदि प्रभुता सम्पन्न साना-साना राज्यहरुमा विभक्त क्षेत्रलाई श्री ५ पृथ्वीनारायण शाह र वहाँका सुयोग्य उत्तराधिकारीहरुद्वारा कुमाउ, गढवालसम्म राज्य विस्तार गरेका थिए । पछि नेपाल-अंग्रेज युद्धमा भएको सुगौली सन्धी नामक सन्धीमा पश्चिममा महाकाली नदी सीमा गरी पहाडतर्फ र तराईका केही जिल्लाहरु समेत अंग्रेजी साम्राज्यअन्तरगत गएका थिए । सन १८५७ को गदरमा अंग्रेजी शासकलाई नेपाल सरकारले साथ दिएकोले विजयोपरान्त अंग्रेजी सरकारले कञ्चनपुर, कैलाली, बर्दिया र बाँकी चार जिल्लाको भू-भाग नेपाललाई फिर्ता गरिदिएकोले नेपाल अधिराज्यभित्र कामय गरिएकोले वर्तमान नेपाल राष्ट्र कायम रहेको थियो ।

नेपाल-अंग्रेज युद्धपूर्व उपरोक्तअनुसार अछाम, बझाङ, डोटीआदि स्वतन्त्र राज्यहरु रहदा कैलाली र कञ्चनपुरको भूभागसमेत यिनै राज्यहरुअन्तरगत रहेको थियो । र यसैक्षेत्रको लागि तत्कालीन सीमावर्ती मुस्लिम राज्यहरुसँग डोटीराज्यको मुडभेडहुँदा यी युद्धहरुको वर्णनका कयौं घटनाहरुको उल्लेख इतिहास, चैतआदिमा गरिएको छ । इतिहासअनुसार दिल्लीका बादशाह अकबरको समयमा चिन्तौड राजस्थानका शासक महाराण प्रतापको र अकबरको हल्दीघाटी भन्ने ठाउँमा भएका भीषण युद्धमा २२ हजार राजपूत सेना अकबरको लाखौ सेनाबाट मारिएको थियो । यस युद्धमा आफ्नो हार निश्चित सम्झि राजपूत योद्धाहरुले आफ्ना सहयोगी भिल्लाहरुको साथमा आफ्ना नाबालक केटाकेटी र पत्नीहरु समेत सुरक्षित ठाउँमा गएर बस्न पठाएपछि उनीहरु हिमालयबाट तराई क्षेत्रमा आएको कुरा भारतीय इतिहासहरुबाट देखिन्छ । र ती शारणार्थी राजपुत युवतीहरु हाल भारतीय तराई भावर क्षेत्रबाट सर्दै वर्तमान नेपालको तराईतर्फ आइ रानाथारु नाउले रही आएका र भारतीय क्षेत्रतर्फ महाराणा प्रतापको मन्दिरसमेत बनाइ पूजाअर्चना गर्ने गरेको बुझिन्छ ।

यस सन्दर्भमा नेपाल पुरातात्विक विभागको प्राचीन नेपाल नामक मुखपत्रमा कैलाली, कञ्चनपुरमा ५०० वर्ष अघिसम्म रानाथारु थिएनन र दंगाली थारुहरु श्री ३ जुद्ध समशेरका पालामा मात्र आएका हुन भनि स्पष्ट उल्लेख गरेको छ ।

यिनै घटनाहरुबाट यस सुप तराई क्षेत्रमा पनि थारुहरुको अस्तित्व देखिएको र यसक्षेत्रमा रहेका आदिवासी मध्ये सौका, देउरिखी, महता, पावडखस, अनन्त  बोहरा,  मनाउनेहरु र सन एक हजार र त्यसका पछि आएकाहरु रहेका छन् । तर इतिहासकार डा.देवीप्रसाद ओझाको इतिहास पुस्तकमा यसक्षेत्रमा आदिवासी शुद्र जाती हुन भनि उल्लेख गरिएको छ ।

वर्तमान नेपाली कानून अनुसार कानूनी रुपले नागरिकता प्राप्त हरेक व्यक्तिको राज्यमा समान हक र उत्तरदायित्व हुने र आफ्नो शक्ति क्षमताअनुसार आफ्नो उन्नति गर्ने सबैलाई समान हक अधिकार भएकोले जातीय रुपले मेरो मात्र हकअधिकार हुनुपर्छ भन्ने विचार राष्ट्रघाती हुनसक्छ । नेपालका अरु क्षेत्र भन्दा वर्तमान सुप क्षेत्रमा २५ प्रतिशत गरिबी बढी रहेको कुरा सरकारी रुपले पनि स्वीकार गरेका तर्फ पनि यसक्षेत्रका निवासीहरुले सामुहिक रुपले शिक्षा, उद्योग, रोजगार आदिमा बृद्धि र उन्नति गर्नु नै अनिवार्य रहेको छ ।

यसकारण अगामी बाँकी विकृत राजनीतिज्ञहरुका कुटिल जनीतिक विचारधारातर्फ नलागी आफ्नो कुरितिहरुको परित्याग गर्दै स्वधर्ममा दृढ रही आफ्नो उन्नतिको कार्य गर्नु पर्नेछ र यसको लागि मेलमिलाप नै उत्तम उपाय हो । आफ्नो गौरवशाली पूर्खाको धर्म छाडी धर्मान्तरण गर्नेहरुलाई गीतामा भनिएको छ, ‘स्वधर्मम् मिधनम् श्रेय परमधर्मो भयावह’ अर्थात आफ्नो धर्ममा निधन पनि श्रेय हो परधर्म भयावह हो । 

अस्तु ।

(२०७२ पुष १ गते सुदुर पश्चिमबाट निस्किने पश्चिम नेपाल दैनिकमा प्रकाशित)